Η Πορτάρα – ονομάζεται έτσι λόγω του τεράστιου μεγέθους της – είναι η μαρμάρινη πύλη ναού του 6ου π.Χ αιώνα, πιθανότατα προς τιμήν του θεού Απόλλωνα. Δεν είναι γνωστό γιατί δεν ολοκληρώθηκε ο ναός αν και πιθανολογείται πως η αιτία ήταν ο πόλεμος που ξέσπασε ανάμεσα σε Νάξο και Σάμο.
Τον 5ο ή 6ο μ.Χ. αιώνα ο αρχαίος ναός έγινε χριστιανικός μέχρι την Ενετοκρατία, οπότε καταστράφηκε ολοσχερώς. Τα μάρμαρά του χρησιμοποιήθηκαν σε άλλες κατασκευές, όπως το Κάστρο της Χώρας.
Για την Πύλη της Νάξου η πλέον συμβατική θεώρηση, την περιγράφει σαν κομμάτι του ενός – μάλλον – ανολοκλήρωτου ναού αφιερωμένου στον Απόλλωνα. Τα αρχαιολογικά στοιχεία επιβεβαιώνουν την παρουσία ενός μικρού ναού στο νησάκι, κανένας επιστήμονας όμως δεν μπόρεσε να εξηγήσει πως μια τεράστια πύλη με ύψος 6 μέτρα και πλάτος 3,5 αποτέλεσε είσοδο σε ένα ναΐσκο!
Ο αρχαϊκός αυτός ναός ήταν ιωνικού ρυθμού, είχε μήκος περίπου 59 μέτρα και πλάτος περίπου 28. Είχε είσοδο από τα δυτικά, γεγονός ασυνήθιστο σε τέτοιου είδους ναούς εκείνη την εποχή. Παλαιότερα, κατά τους Γεωμετρικούς χρόνους υπήρχε στην θέση αυτή ένα υπαίθριο ιερό, δηλαδή ένα απλό τέμενος με ένα βωμό. Σήμερα διακρίνονται μόνο τα θεμέλια του μεγαλοπρεπούς ναού, η βάση του βωμού και η τεραστίων διαστάσεων πύλη του, αυτή που οι σύγχρονοι Ναξιώτες ονομάζουν Πορτάρα, λόγω του τεράστιου μεγέθους της, δεδομένου ότι έχει ύψος σχεδόν 6 μέτρα και πλάτος περισσότερο από 3,5. Η κατασκευή της πύλης έγινε από τέσσερα μεγάλα κομμάτια ντόπιου μαρμάρου που το καθένα τους ζυγίζει πολλούς τόννους. Το μέγεθος και το βάρος του μαρμάρου έσωσε την πύλη από τους Βενετσιάνους που δεν την χρησιμοποίησαν, όπως τον υπόλοιπο ναό στην κατασκευή του Κάστρου της Χώρας.
Η Πορτάρα συνδέεται και με τον Θησέα, ο οποίος σύμφωνα με την μυθολογική παράδοση του τόπου, εγκατέλειψε εδώ την Αριάδνη που την είχε «αρπάξει» φεύγοντας από την Κρήτη μετά τον φόνο του Μινώταυρου. Ακόμη, σύμφωνα με την Μυθολογία, εδώ την είδε ο θεός Διόνυσος, την ερωτεύτηκε και την απήγαγε με την βοήθεια των συνοδών του για να την κάνει γυναίκα του.
Το θέμα της απαγωγής της Αριαδνης ενέπνευσε πάρα πολλούς καλλιτέχνες σε όλο τον κόσμο, τόσο ζωγράφους, γλύπτες και μουσικούς, όσο και συγγραφείς, ή ποιητές και δημιούργησαν έργα που βοήθησαν στο να γίνει η Νάξος γνωστή σε όλο τον κόσμο. Τέλος, στο νησάκι αυτό γιορτάστηκαν και τα πρώτα «Διονύσια».
