Το σημερινό Χαλάνδρι αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους Δήμους της Αττικής. Ένα πλήθος από μοντέρνα και παλαιότερα κτίσματα, φαρδείς κεντρικοί δρόμοι, μικρές και μεγάλες πλατείες καθώς και ένα δραστήριο και ισχυρό εμπορικό κέντρο, συνθέτουν τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά του Δήμου. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν με την διακριτική τους παρουσία ένας αξιόλογος αριθμός αρχαίων ερειπίων που τα σεβάστηκε ο χρόνος και οι άνθρωποι.
• Τα τμήματα του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου, ο μνημειώδης Ρωμαϊκός τάφος της Μαρμαριώτισσας, οι εντοιχισμένες στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής επιτύμβιες στήλες των Ελληνικών χρόνων, τα εντοιχισμένα στο ναϊδριο του Αγίου Γεωργίου τμήματα παλαιοχριστιανικών μνημείων είναι κάποια από τα μνημεία αυτά.
• Η περιοχή του Χαλανδρίου έχει κατοικηθεί από την προϊστορική ή πρωτοϊστορική Εποχή και λεγόταν «Φλύα» που σημαίνει εύκαρπη γη, πλούσια σε βλάστηση γη (ο λεξικογράφος Ησύχιος αναφέρει ότι «φλεί» σημαίνει ευκαρπεί, γέμει, πολυκαρπεί).
Μετονομάστηκε σε Χαλάνδρι κατά τη Μεσαιωνική περίοδο ή κατά την τουρκοκρατία και αν δεχθούμε αυτή τη θεωρία, οφείλει το όνομά του στον Τούρκο μεγαλογαιοκτήμονα της περιοχής, τον Χαλά. Γενικά όμως πιστεύεται ότι η ονομασία ανάγεται στους Βυζαντινούς χρόνους και σημαίνει κλίνη, κρεβάτι, μοναχικός κοιτώνας, ή μοναχική καλύβα και αυτό επειδή το ίδιο όνομα συναντιέται στη Λέσβο, στη Χίο, στην Ήλιδα και αλλού σε περιοχές αραιοκατοικημένες ή ερημωμένες.
Τα όρια της αρχαίας Φλύας, σύμφωνα με ιστορικούς του περασμένου αιώνα εκτείνονταν και στο μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Αγίας Παρασκευής, της Φιλοθέης, του Ψυχικού και των Βριλησσίων. Ανατρέχοντας σε ιστορικές πηγές και ευρήματα ανακαλύπτουμε ότι η Φλύα κατοικήθηκε σίγουρα την εποχή της Χαλκοκρατίας (2600-2000π. Χ.), όπως και μικρούς οικισμούς τις «κώμες» στην Υστεροελλαδική εποχή (1550-1100 π.Χ.).
→ Σκοτεινή παραμένει η περίοδος 1100-700 π. Χ., όπου το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Αττικής ζει γύρω από την Αθήνα, ως το σημερινό Μενίδι και τη Ν. Ιωνία.
→ Κατά τους αρχαϊκούς χρόνους (700-500 π.Χ.) συνέβησαν στην Αττική ουσιώδεις πολιτικές μεταβολές που αφορούσαν φυσικά και την περιοχή του αρχαίου Χαλανδρίου.
→ Έτσι, φτάνουμε στους κλασσικούς χρόνους όπου ανακαλύπτουμε επιφανείς πολίτες, όπως ο τραγικός Ευριπίδης, αλλά και ο στρατηγός Θεμιστοκλής να έλκουν την καταγωγή τους από την Φλύα.
Η εγκατάσταση μαρμαράδων στην περιοχή – εξ ου και η Μαρμαριώτισσα – χρονολογείται από την εποχή της ανέγερσης του Παρθενώνα, όταν έφερναν εκεί τους όγκους μαρμάρων και τους έσχιζαν με ξυλόσφηνες, που τις έβρεχαν για να φουσκώσουν. Το άφθονο νερό που υπάρχει στα υπόγεια ποτάμια του Χαλανδρίου ήταν ο λόγος της προτίμησής τους, λόγος που μέχρι πρόσφατα έκανε να λειτουργεί στην περιοχή το μέγα-εργοστάσιο κοπής μαρμάρων με το όνομα “ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ”, το οποίο έδωσε και το όνομα στην στάση “ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ”.
Στους Ρωμαϊκούς και Πρωτοχριστιανικούς χρόνους η Φλύα, ακολουθώντας τη μοίρα της Αττικής λεηλατείται επανειλημμένως και ερημώνεται. Εδώ βρίσκουμε το μαυσωλείο της Μαρμαριώτισσας, όπου ένας μνημειώδης Ρωμαϊκός ατομικός ή οικογενειακός τάφος μετατρέπεται σε μικρό ναό. Το πότε ακριβώς επικράτησε ο Χριστιανισμός στη Φλύα αγνοείται, ωστόσο σύμφωνα με ιστορικές πηγές, για δεκαετίες μετά το θάνατο του Αυτοκράτορα Ιουλιανό τον Παραβάτη, αποτελεί μαζί με την Ελευσίνα τα μεγαλύτερα κέντρα ειδωλολατρικής θρησκείας, του τότε γνωστού κόσμου, θεωρείται όμως πιθανό αυτό να έγινε την εποχή του Ιουστινιανού, ο οποίος έλαβε εκτεταμένα κατασταλτικά μέτρα εναντίον κάθε άλλης θρησκείας.
Κατά τη διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων και της Τουρκοκρατίας αλλά και την απαρχή της συγκρότησης σύγχρονου Ελληνικού κράτους, δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις και εξακριβωμένα στοιχεία για την περιοχή του Χαλανδρίου, κάτι που σημαίνει ότι βιώνει μια μακριά περίοδο υποβάθμισης και πιθανόν ερήμωσης, ακολουθώντας την τύχη της Αθήνας, που αριθμούσε 8 χιλιάδες κατοίκους τότε. Έτσι, γίνεται κατανοητό και πόσο αραιοκατοικημένο ήταν το Χαλάνδρι.
Τo Χαλάνδρι στον 20ο αιώνα
Το Χαλάνδρι το βρήκε ο 20ος αιώνας σε μια σχετικά περιθωριακή και αδύναμη κατάσταση, με λίγο πληθυσμό και φτωχή οικονομική δραστηριότητα. Ωστόσο δεν έπαυε να έχει μακρά ιστορική διαδρομή και να αποτελεί προάστιο της Αθήνας, καθώς αποτελούσε και κομβικό κυκλοφοριακό πέρασμα για τις μετακινήσεις από και προς το κέντρο της πόλης.
→ Μέχρι το 1925, ανήκε διοικητικά στην Αθήνα. Επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη, πάρεδρος στο Χαλάνδρι ήταν ο Χρήστος Κατσουλιέρης. Την περίοδο αυτή ξεκινά και η πρώτη οργανωμένη εκπαιδευτική προσπάθεια με τη δημιουργία δυο δημοτικών σχολείων-Αρρένων και Θηλέων-στη συμβολή των σημερινών οδών Παπανικολή και Ανδρέα Παπανδρέου.
→ Το 1909 τίθεται για πρώτη φορά σε εφαρμογή το σχέδιο πόλης και διαμορφώνεται σε βασικό άξονα η Κηφισίας, ενώ ως τότε ήταν η σημερινή οδός Αποστολοπούλου. Εμφανίζεται έντονα βιοτεχνική και εμπορική δραστηριότητα, χωρίς όμως να εκτοπίσουν την γεωργική οικονομία, που ακόμη παρέμενε βασική.
→ Το 1910 με ιδιωτική χρηματοδότηση χτίζονται στην κεντρική πλατεία, κάτω από τον Αγιο Νικόλαο και στη θέση που βρίσκεται σήμερα το Ηρώο, τέσσερις μεγάλοι θάλαμοι για λογαριασμό της Γεωργικής και Μελισσοκομικής Σχολής.
Με την βελτίωση του οδικού άξονα, το Χαλάνδρι αποκτά και την ιδιότητα του θερέτρου, της εξοχής για τους Αθηναίους. Πληθαίνουν τα καφενεία και οι εξοχικές ταβέρνες και ονόματα όπως ο Αδάμ, ο Γκίνης, το Μποέμ, το Ηραίο, η Ήβη, η Ρέμβη, η Φαρίντα γίνονται γνωστά σε όλη την Αθήνα.
Η Μικρασιατική καταστροφή στέλνει αρκετούς πρόσφυγες στο Χαλάνδρι, που αφομοιώνονται άμεσα και προσφέρουν με την κουλτούρα και την εργατικότητά τους, νέα δυναμική στην εξέλιξη του Χαλανδρίου.
→ Το 1925 το Χαλάνδρι αποκτά τη διοικητική του αυτονομία και γίνεται κοινότητα.
→ Την περίοδο 1925-1940 το Χαλάνδρι αποκτά μια στοιχειώδη διοικητική οργάνωση και διενεργούνται κάποια βασικά έργα υποδομής, όπως διάνοιξη δρόμων, απαλλοτρίωση χώρων, υποτυπώδης ηλεκτρισμός και έργα ύδρευσης.
→ Στις αρχές του 1940, το Χαλάνδρι βυθίζεται όπως και όλη η Ελλάδα στη γερμανική κατοχή και αποσαθρώνεται διοικητικά και οικονομικά. Τα θύματα από πείνα και εκτελέσεις συνθέτουν το τοπίο (Μάνος και Βλαβιανός εκτελέστηκαν από του Γερμανούς σε μαζικό απαγχονισμό και ετάφησαν στον Τύμβο που βρίσκεται στο Πικέρμι).
→ Στα πλαίσια της ρευστής αυτής περιόδου, στα τέλη του 1944, το Χαλάνδρι ανακηρύσσεται Δήμος, αλλά μόλις στις αρχές του 1945 γίνεται πραγματικότητα.
Οι επόμενες δεκαετίες που ακολουθούν ως σήμερα, έχουν ως κοινά χαρακτηριστικά τη ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση, τη γρήγορη και ως ένα βαθμό ανεξέλεγκτη δόμηση, την κοινωνική αλλοίωση αλλά και τη δημιουργία ενός εύρωστου εμπορικού και επιχειρηματικού κέντρου.
