Το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων του Άη Στράτη, διαφυλάσσει μια μακρά περίοδο ατομικής και συλλογικής ιστορικής μνήμης αλλά και πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι το πρώτο μουσείο στην Ελλάδα για την εξορία.
Ιδρύθηκε το 1988 και είναι αφιερωμένο στη διατήρηση της μνήμης και στην εμπειρία των ανθρώπων που έζησαν εξόριστοι εκεί για μια χρονική περίοδο περίπου 40 χρόνων (1926-1667). Το μουσείο, προσπαθεί να συνδυάσει την τέχνη με την ιστορία, αφού αποτυπώνει με ακρίβεια, μέσα από τα έργα τέχνης, τον πόνο και την σκληρή καθημερινότητα των εξόριστων. Η ζωή των εκτοπισμένων, ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ποτέ ξανά δεν αντίκρισαν τις οικογένειές τους, ενώ υπήρχαν άνθρωποι που τρελάθηκαν, που έχασαν τον ίδιο του τον εαυτό, λόγω των τραυματικών εμπειριών που έζησαν. Υπήρξαν εξόριστοι που παρέμειναν στον Άη Στράτη έως και 27 χρόνια.
Το σύνολο του υλικού διαχωρίζεται σε μουσειακό και αρχειακό. Το μουσειακό υλικό που εκτίθεται παρουσιάζεται σε θεματικές ενότητες που αφορούν την οργάνωση και συγκρότηση των στρατοπέδων, τον αγώνα για επιβίωση, τις πολιτιστικές δραστηριότητες, την καλλιτεχνική δημιουργία, την συγκρότηση της μορφωτικής και πολιτικής δουλειάς. Πιο συγκεκριμένα περιλαμβάνει αναπαράσταση σκηνής με αντικείμενα καθημερινής διαβίωσης που κατασκευάσθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στις εξορίες, φωτογραφικά τεκμήρια, εικαστικές δημιουργίες (σκίτσα, σχέδια, χαρακτικά, πυρογραφίες, ελαιογραφίες, συνθέσεις, γλυπτά), που έγιναν από εξόριστους καλλιτέχνες μέσα ή και έξω από τόπους εξορίας.
Τα έργα τέχνης που παρουσιάζονται κωδικοποιούν και σημαδεύουν αυτές τις περιόδους και συνιστούν ιδιαίτερο αντικείμενο μελέτης, που δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα. Επίσης το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων του Άη Στράτη περιλαμβάνει χειροτεχνήματα, ζωγραφισμένες κάρτες, μακέτες σκηνικών και κοστουμιών από θεατρικές παραστάσεις, σκηνικά, λοιπά υλικά θεατρικών και χορευτικών παραστάσεων, στοιχεία της πολιτιστικής δραστηριότητας που ανέπτυσσαν οι πολιτικοί εξόριστοι για να αξιοποιήσουν δημιουργικά τον ατελείωτο χρόνο τους.
Το αρχειακό υλικό περιλαμβάνει αποφάσεις εκτόπισης, έντυπα αδειών, υπομνήματα, τηλεγραφήματα, κείμενα και σημειώσεις της εσωτερικής λειτουργίας του στρατοπέδου, απομνημονεύματα, φωτογραφίες, εφημερίδες, παράνομο υλικό, αλληλογραφία εξόριστων,αποδελτίωση εφημερίδων και υλικό από την μορφωτική και ιδεολογική δραστηριότητα. Επίσης υπάρχει οπτικοακουστικό υλικό καταγραφής μαρτυριών και γεγονότων. Το σύνολο του υλικού κατατάσσεται σύμφωνα με τα διεθνή αρχειονομικά και μουσειακά πρότυπα ταξινόμησης. Τμήμα του αρχειακού υλικού πλαισιώνει το μουσειακό υλικό που εκτίθεται.
Παράλληλα το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων του Άη Στράτη διαθέτει βιβλιοθήκη προσβάσιμη στο κοινό και τους ερευνητές με βιβλία και περιοδικά. Είναι τμήμα της δανειστικής βιβλιοθήκης του Αη Στράτη με έντυπο υλικό που γράφτηκε και χρησιμοποιήθηκε σε φυλακές και εξορίες.
