Πανδημία (από τις ελληνικές λέξεις παν (όλος) και δήμος (πληθυσμός)) είναι μια επιδημία λοιμωδών ασθενειών που εξαπλώνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς σε μια μεγάλη περιοχή και απειλεί το σύνολο του πληθυσμού. Μια επιδημική ασθένεια που παραμένει σταθερή όσον αφορά τον αριθμό ανθρώπων που αρρωσταίνουν δεν θεωρείται πανδημία. Οι πανδημίες γρίπης γενικά δεν αποτελούν την επανεμφανιζόμενη εποχική γρίπη.
Οι επιδημίες και οι πανδημίες συμβαίνουν από την εποχή των ανθρώπων-τροφοσυλλεκτών, κυρίως όμως τα τελευταία 10.000 χρόνια, που οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν σε οργανωμένες κοινότητες.
• Πανδημία είναι μια επιδημία λοιμωδών ασθενειών που εξαπλώνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς σε μια μεγάλη περιοχή και απειλεί το σύνολο του πληθυσμού. Μια επιδημική ασθένεια που παραμένει σταθερή όσον αφορά στον αριθμό ανθρώπων που αρρωσταίνουν δεν θεωρείται πανδημία.
Επιπλέον, οι πανδημίες γρίπης, γενικά, δεν αποτελούν την επανεμφανιζόμενη εποχική γρίπη.
• Επιδημία χαρακτηρίζονται οι εξάρσεις ασθενειών που εμφανίζονται σε έναν ανθρώπινο πληθυσμό και δεδομένη χρονική περίοδο, σε βαθμό μεγαλύτερο του αναμενόμενου. Μπορεί να περιορίζεται γεωγραφικά σε ένα τόπο ή μια ολόκληρη χώρα. Στην περίπτωση που η επιδημία εξαπλωθεί και εκτός των γεωγραφικών ορίων μιας χώρας, ορίζεται ως πανδημία.
Λοιμός των Αθηνών (430-427 π.Χ.)
Η πρώτη καταγεγραμμένη πανδημία στην ιστορία εκδηλώθηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Όπως περιγράφει ο Θουκυδίδης, μέσα σε 3 χρόνια πέθαναν 30.000 Αθηναίοι, περίπου ο μισός πληθυσμός, από μια ασθένεια που εικάζεται πως ήταν πανώλη, τύφος ή χολέρα, η οποία ξεκίνησε από την Αιθιοπία και έφτασε στην Ελλάδα μέσω της Αιγύπτου και της Λιβύης . Ο Περικλής ήταν ένα από τα θύματα της ασθένειας, γεγονός που καθόρισε την έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου και ήταν η αρχή του τέλους για την αθηναϊκή υπεροχή. Η Αθήνα δεν μπόρεσε να ανακάμψει από την πανδημία.
Πανούκλα του Αντωνίνου (165-180 μ.Χ.)
Γνωστή και ως Πανώλη του Γαληνού, αυτή η πανδημία επηρέασε τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο, την Ελλάδα και την Ιταλία. Ξεκίνησε στη Μεσοποταμία, όπου Ρωμαίοι στρατιώτες μολύνθηκαν και, κατά το γυρισμό τους, μετέφεραν μια άγνωστη ασθένεια, μάλλον ευλογιά ή ιλαρά, που σκότωσε 5 εκ. ανθρώπους και αποδεκάτισε το ρωμαϊκό στρατό. Υπολογίζεται πως πάνω από 2.000 Ρωμαίοι πέθαιναν κάθε μέρα.
Ο Μαύρος Θάνατος του Μεσαίωνα (1348 – 1353)
Η επιδημία πανούκλας του Μεσαίωνα (1348-1350) αποτέλεσε ίσως τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή στην ιστορία. Πιστεύεται ότι ξεκίνησε γύρω από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και εξαπλώθηκε γρήγορα στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και σε τμήματα της Ασίας. Κύριοι φορείς και υπεύθυνοι της εξάπλωσης ήταν οι αρουραίοι που φώλιαζαν στα έγκατα των πλοίων που μετέφεραν σιτηρά.
Ο κόσμος θεώρησε πως ο Θεός τους τιμωρούσε για τις αμαρτίες του και ορδές αυτό-μαστιγούμενων μετανοούντων γέμιζαν τους δρόμους. Η πανώλη συνέχιζε να θερίζει, επομένως οι Χριστιανοί Ευρωπαίοι βρήκαν άλλο εξιλαστήριο θύμα: τους Εβραίους. Όταν οι χιλιάδες δολοφονίες Εβραίων αποδείχτηκαν αναποτελεσματικές, ο λαός άρχισε να θανατώνει μαζικά τις «μάγισσες» γάτες. Ο πληθυσμός των τρωκτικών πολλαπλασιάστηκε και το πρόβλημα έγινε χειρότερο. Τότε ήταν που οι γιατροί άρχισαν να συμβουλεύονται τα αρχαία κείμενα του Ιπποκράτη και του Γαληνού και να πειραματίζονται, θέτοντας τις βάσεις της σύγχρονης Ιατρικής.
Η πιο καταστροφική στιγμή της πανδημίας ήταν η τετραετία 1347-1351, που σύμφωνα με εκτιμήσεις ξεκλήρισε τα 2/3 του πληθυσμού της Ευρώπης. Ο «Μαύρος Θάνατος» προκάλεσε τον μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων από οποιοδήποτε άλλο γεγονός στην ιστορία. Έλεγαν ότι οι επιζώντες δεν ήταν αρκετοί για να θάψουν τους νεκρούς.
Πρώτη πανδημία χολέρας (1817-1824 μ.Χ.)
Η πρώτη από τις 7 πανδημίες χολέρας, η «ασιατική» χολέρα άρχισε να εξαπλώνεται μέσω ταξιδιωτών και Βρετανών στρατιωτών από την Καλκούτα της Ινδίας, στις γειτονικές χώρες της Ασίας, φτάνοντας μέχρι και τη Συρία και την Ιαπωνία. Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων εκτιμάται σε πολλές χιλιάδες. Μόνο στην Μπανγκόκ, 30.000 θάνατοι προκληθήκαν από το φονικό βακτήριο.
Τρίτη πανδημία χολέρας (1852–1860 μ.Χ.)
Το τρίτο ξέσπασμα χολέρας ήταν και το πιο φονικό. Ξεκινώντας και πάλι από την Ινδία, εξαπλώθηκε σε Ασία, Ευρώπη, Αφρική και Β. Αμερική και κόστισε τη ζωή σε 1 εκ. ανθρώπους. Ένας γιατρός, ο Τζον Σνόου, έπαιξε μεγάλο ρόλο στην κατανόηση της μετάδοσης της χολέρας και των επιδημιών εν γένει, όταν ανέπτυξε τη θεωρία πως η χολέρα μεταδίδεται μέσω μολυσμένων υδάτων και όχι μέσω του αέρα. Όταν όλες οι ακαθαρσίες των λονδρέζων διοχετεύονταν στον Τάμεση, ο Τζον Σνόου έπεισε το δημοτικό συμβούλιο να δημιουργήσει υπόγειο αποχετευτικό δίκτυο, το πρώτο στην Ευρώπη, με ελεγχόμενη εκροή σε απομακρυσμένα σημεία εκτός πόλεως, με άμεσα αποτελέσματα.
Τρίτη πανδημία πανώλης (1855 μ.Χ.)
Από το Γιουννάν της Κίνας, έφτασε μέχρι την Ινδία και την Αφρική, εξοντώνοντας 12 εκ. ανθρώπους μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Έπειτα, η επιστήμη είχε προοδεύσει αρκετά ώστε να εξαλείψει τη νόσο που κόστισε τη ζωή σε 100-200 εκ. ανθρώπους, αν και πρόσφατα εντοπίστηκαν μεμονωμένα κρούσματα σε κάποιες περιοχές του κόσμου, χωρίς όμως να εμπνέουν σοβαρές ανησυχίες.
Ο κίτρινος πυρετός του Μέμφις (1878)
Οταν το 1878 οι Κουβανοί εγκατέλειπαν την πατρίδα τους για να γλιτώσουν από τον πόλεμο, μετέφεραν άθελά τους τον κίτρινο πυρετό στην Αμερική. Πρώτο θύμα ήταν η Νέα Ορλεάνη. Πολύ γρήγορα, η νόσος «ανηφόρισε» τον ποταμό Μισισίπι και εξαπλώθηκε στο Μέμφις. Μέχρι το τέλος του χρόνου, πάνω από 5.000 κάτοικοι του Μέμφις έχασαν τη ζωή τους, ενώ οι συνολικές απώλειες ανήλθαν στις 20.000.
Η επιδημία πολιομυελίτιδας του 1916
Το 1916 η πολιτεία της Νέας Υόρκης είχε πληγεί από 9.000 περιστατικά πολιομυελίτιδας, με το ποσοστό θνησιμότητας να ανέρχεται στο 25%. Η ασθένεια προκαλούσε σταδιακή παράλυση και μεταδιδόταν με ταχύτατους ρυθμούς. Το τελευταίο στάδιό της ήταν η παράλυση των μυών του στέρνου. Σε εκείνο το σημείο, ο θάνατος ήταν σχεδόν σίγουρος, καθώς ο ασθενής δεν μπορούσε να αναπνεύσει. Μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου τη δεκαετία του ’50, η πολιομυελίτιδα είχε κοστίσει τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους.
Η ισπανική γρίπη (1918-1919)
Η ασθένεια προκλήθηκε από μετάλλαξη του ιού Η1Ν1 και είχε τα συμπτώματα μιας κοινής γρίπης. Αρχικά οι γιατροί δεν κατάλαβαν ότι είχαν να κάνουν με μια φονική πανδημία και δεν πρότειναν κανένα προληπτικό μέτρο. Σημαντικό χαρακτηριστικό της ασθένειας ήταν ότι μόλυνε κυρίως νεαρά άτομα, τα οποία συνήθως δεν περιλαμβάνονται στις ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού.
Η ισπανική γρίπη εξαφανίστηκε ξαφνικά το 1919. Η διάρκεια της ήταν μόλις 18 μήνες. Ήταν όμως αρκετοί για να εξοντώσουν 20 με 40 εκατομμύρια ανθρώπους, καθώς με τα μέσα και τις πηγές της εποχής είναι δύσκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο αριθμός.
Η επιδημία ανεμοβλογιάς στην Ινδία (1970)
Περί τα μέσα του 1970, ξέσπασε μία πρωτοφανής επιδημία ανεμοβλογιάς με επίκεντρο την Ινδία. Τα καταγεγραμμένα κρούσματα ξεπέρασαν τα 100.000 και οι νεκροί ανήλθαν σε τουλάχιστον 20.000. Η Ινδία κατάφερε να βγει από την καραντίνα τον Μάιο του 1975.
HIV / AIDS (1976- σήμερα)
Αναγνωρίστηκε πρώτη φορά στο Καμερούν το 1976, με πιθανό πρώτο κρούσμα στο Κονγκό το 1959 και μέχρι σήμερα δεν έχει εξαλειφθεί, στοιχίζοντας τη ζωή σε συνολικά 36-39 εκ. νεκρούς, με τον αριθμό να αυξάνεται ασταμάτητα. Με ανεπανόρθωτα λάθη την απόκρυψη της ασθένειας ως το 1981 και την αρχική πεποίθηση πως προσβάλει μόνο ομοφυλόφιλους άντρες, ο HIV έφτασε γρήγορα σε όλο τον πλανήτη. Θεραπεία άρχισε να εφαρμόζεται το 1987 και τα σύγχρονα αντιρετροϊκά φάρμακα, αν και δεν εξαλείφουν τον ιό, προσφέρουν αξιοπρεπή ζωή στους ασθενείς. Αυτή τη στιγμή, 31-35εκ. άνθρωποι ζουν με τον ιό, εκ των οποίων το 68% εντοπίζεται στην Υποσαχάρια Αφρική, όπου ο HIV προσβάλει έναν στους πέντε ανθρώπους.
Πανδημία του Η1Ν1 (2009)
Η τελευταία πανδημία ξέσπασε το 2009, με την εμφάνιση ενός μεταλλαγμένου στελέχους Η1Ν1 του ιού της γρίπης που εξαπλώθηκε σε 74 χώρες του κόσμου. Αν και δεν αποτελεί πανδημία υψηλής σοβαρότητας όπως οι προηγούμενες, τα θύματα του ιού ανήλθαν σε 575.000, με το 80% να είναι άνθρωποι κάτω των 65 ετών, όπως και τα θύματα της Ισπανικής Γρίπης του 1918.
